lunes, 31 de agosto de 2009

Facer/Haber/Ir - I


* En galego non se pode dicir: *Fai anos, *Fai tempo, *Fai calor,* Fai frío (son castelanismos).

Para os anos utilízase o verbo Haber: Hai anos, Hai tempo.

Para os fenómenos metereolóxicos o verbo Ir: Vai chover, Vai frío, Vai calor

O verbo Facer
->Dar forma a [algo material] reunindo e coloca Facer unha empanada. Face-la comida. SIN. preparar.
->Facer unha casa, un moble. SIN. construír, fabricar. Facer un poema. SIN. compoñer.
2. Realizar en [unha cousa] todo o necesario para que estea da maneira conveniente para a súa utilización. SIN. preparar.
3. Poñer os medios necesarios ou realizar o que se precisa para que [algo] sexa, exista ou se produza.
4. Buscar a solución de [unha cousa] ou realizar o traballo que require.
5. Provocar ou obrigar a que se execute [o que expresa o verbo]
6. Dar como resultado. Dúas e dúas fan catro. CF. ser.
7. Haber xustamente [certo número de semanas, meses ou anos] do nacemento de [alguén].
8. Supor ou imaxinar que [algo ou alguén] está en [un sitio] ou era [de certa maneira].
9. Realizar as accións propias de [alguén]. ¿Ti es parvo ou falo?
10. Actuar de tal maneira que parece [o que se expresa]. Fixo que non oía. SIN. aparentar, finxir, simular.
11. Imitar a voz, o canto, etc., de [un animal]. Fai moi ben a galiña.
12. Conseguir que [o corpo] soporte ou non lle sexa estraño [algo]. Facer o corpo ó traballo. SIN. acostumar, afacer, habituar. CF. avezar.
13. Ser [unha cousa ou unha persoa] a causa de que [alguén] sexa [aquilo que se expresa].
14. Andar [unha distancia que se expresa]. En total fixeron máis de dous mil quilómetros. SIN. percorrer.
15. Conseguir, gañar, chegar a ter. Facer unha fortuna.
16. Dar aparencia de. Ese vestido faite máis delgada.
17. Causar [algún tipo de prexuízo]. Moitas lle ten feito. Non te vales sen facelas.
18. pop. Deixar [algo] en testamento [a alguén]. Fíxolle a casa á filla. SIN. testar.
19. Haber [bo ou mal tempo meteorolóxico]. Onte fixo bo tempo. SIN. ir.
20. Cumprirse exactamente [un período de tempo].
21. Chegar a ser, evolucionar cara a [algo que se expresa]. Facerse vello.
22. Adquirir [un costume] ou cambiar de hábito. SIN. acostumarse, afacerse, habituarse.
23. Resultar. Este home fáiseme coñecido. / Facer ben, mal (e adverbios semellantes). Producir [unha cousa] un efecto bo, malo, etc. Parece que lle fixo ben o paseo. SIN. sentar. / Facer e acontecer.
/ Facela boa. Realizar unha acción prexudicial ou inconveniente. / Facer das túas, das súas. Actuar alguén segundo os seus propios criterios, sen reparar nos prexuízos que poida causar. Xa anda o cativo facendo das súas. / Facer de conta. Ter por seguro. Fai de conta que non vas cobrar. / Facer o conto. Adular. / Facer de corpo, facer de ventre. Expulsar os excrementos. / Facer e desfacer. Mandar sen ter en conta os demais. El é quen fai e desfai, a nós nin se nos pregunta. / Facer de + substantivo. Desempeñar un papel, oficio, etc., eventualmente. Facer de rei no teatro. O defensa tivo que facer de porteiro. / Facer por. Equivaler en tamaño, valor, cantidade, etc., a. O meu can fai por tres coma o teu (ou dos teus). / Facer por + inf. Esforzarse, procurar o cumprimento [de algo]. Ti fai por velo. / Facerse cargo (de). 1. Encargarse de. 2. fig. Solidarizarse cos problemas ou as preocupacións de alguén. / Facerse con. Conseguir. ¿Onde te fixeches con esa bicicleta? / Facerse(lle) tarde (a alguén). Ser(lle) hora. Voume que se me fai tarde. / Non facer branca. Estar folgando continuamente, sen realizar ningún tipo de traballo. SIN. non dar golpe, non dar pancada. / Non facer cousa con cousa. Obrar sen xeito. / Non facer máis ca. Dedicarse por completo ou só a [algo que se expresa]. / Non haber ou non ter nada que facer. Non haber remedio. / Non saber qué facer. Ter dúbidas ante certa situación. / Ter que facer. Estar ocupado. Ten moito que facer. / Ter máis que facer.Non poder perder o tempo en algo que se expresa ou se sobreentende. ¿Pensas que non teño máis que facer ca aturarte?



jueves, 27 de agosto de 2009

Recompilación das palabras do día - III

Morgado -da
lat v *maioricātu"
1 s Fillo maior herdeiro dos bens familiares que pertencen á familia.
2 s p ext Fillo único.
3 s m Patrimonio dunha familia que herda o fillo maior.
4 s m HIST Institución surxida no s XII en Castela que establecía que un determinado número de bens do patrimonio familiar era considerado unha unidade inalienable e outorgaba a totalidade destes ao primoxénito, co fin de evitar o reparto de terras e o consecuente debilitamento das familias máis poderosas. Foi abolido en 1828.

SIN: vinculeiro.


Polbo: s. m.
lat polypu
Molusco octópodo da familia dos octopódidos, que son animais bentónicos, lixeiros cando reptan sobre os seus brazos cazadores e ambulatorios.
1.- polbo cabezudo ANIMAL: Polbo de cor grisáceo, cunha soa ringleira de ventosas nos tentáculos e a cabeza máis grande que o común.
2.-polbo común ANIMAL: Polbo con dúas ringleiras de ventosas nos tentáculos. Habita en recunchos rochosos e aliméntase de crustáceos e peixes que atrapa cos seus tentáculos e mata co seu pico córneo. O terceiro tentáculo está modificado como órgano copulador.

Corisco
: s m
Vento frío do N acompañado de chuvia, sarabia ou neve.
SIN.Escarabana

Aldraba s.f.
Do árabe aD-Dabbâ.

1. Prancha de ferro das follas das portas, fiestras, ventás, etc., que ten no extremo un gancho que xira encaixado dentro doutra peza, de xeito que permite abrir ou pechar a porta ou fiestra.
SIN. bisagra.

2. Peza de metal que está pendurada da porta e que se bate contra ela para chamar. No portal do pazo hai unha aldraba de bronce.
SIN. batedor, chamador, petador, picaporte.

Noxo: s. m.
lat. "in odiu" con aférese vocálica.

Sensación física moi desagradable que se experimenta ao percibir algo polos sentidos.
Desprezo ou repugnancia que inspira unha persoa ou cousa


Adival:s. m.
árabe: at-tival
Corda grosa e longa, de esparto ou cánabo, que se emprega para suxeitar unha carga.
SIN: cabestro, rello, sedeño, trelo.

Efeméride

lat ephemerĭde <>
1 s f Acontecemento notable que se recorda en calquera aniversario do mesmo.
2 s f pl HIST 1 Libros ou memorias que se empregaban na Antigüidade para rexistrar día a día os acontecementos da vida dun personaxe. 2 Relación en que se recollían todos os feitos acaecidos un día determinado en diferentes épocas.
3 s f pl ASTRON 1 Almanaque que recolle todos os datos astronómicos. 2 Conxunto de táboas en que se indican as distintas disposicións que ocupan cada día no firmamento certos astros móbiles durante un intervalo de tempo que adoita ser dun ano.


Repenar

re- + lat pēnna ‘pluma’
1 v t Cortar as puntas da herba ou da palla.
2 v t Quitar dun feixe as pallas ou herbas sobresaíntes por mal suxeitas. 3 v t Tirar repetidamente do pelo.


Colector -or
a adx.
1. Que recolle e reúne documentos, fondos ou doazóns, especialmente con fins benéficos [persoa, colectivo, grupo, etc.].
2. Que se encarga de recoller o diñeiro dos impostos, taxas, etc. [persoa ou entidade]. SIN. cobrador, recadador. s.m.
3. Conduto principal da rede de sumidoiros.
4 Colector do lixo. Depósito de grandes dimensións que se coloca nas rúas para a recollida do lixo.

Monicreque

1 A.- s m Figura pequena de madeira, papel ou outro material que se articula mediante uns fíos que manexa unha persoa.
B.- Teatro de monicreques ESPECT Xénero teatral que se caracteriza pola substitución do actor por monicreques.
2 s m Debuxo feito dunha maneira esquemática e simple.
3 s m Persoa sen criterio propio que se deixa influír facilmente. SIN: fantoche, marioneta, monicaco, monifate, macaco.


Mangonear:
v.t.
Do latín mangone "traficante de escravos"
Tratar ou conducir un asunto da maneira que máis lle convén aos intereses propios. Facer que alguén actúe do xeito que máis lle convén a unha persoa.


Estripeiro
: s m
estripo (latín: stirpe ‘tronco’ )[Crataegus monogyna]

PLANTA Arbusto espiñento, da familia das rosáceas, que presenta copa arredondada e densa, formada por follas ovadas e lobuladas, flores de pétalos brancos e estames de cor rosa e froito en baga de cor vermella.


Lorda: s.f.
do latín lurida (descolorido)
Capa de sucidade que se forma sobre algo, especialmente sobre o corpo ou a roupa. SIN: carraña, cotra.


Onirismo
s. m.:
Do grego "oneiros" soño.
Alucinación visual que ten a aparencia dun soño vivido moi intensamente.


Filloa
s.f.
Doce para a sobremesa que se fai con ovos, leite ou auga, fariña tamén sangue de porco, todo mesturado formando unha pasta que se frite nunha filloeira, e ó que se lle poden engadir logo azucre ou mel..


Indixente
:
Provén do latín "indigens, -entis" (participio de presente de indigeo,-ere,-ui), (carecer de, ter necesidade de algo), formado polo prefixo indu- (unha forma arcaica de in-) e o verbo egere (estar privado de algo).
adx Que carece do máis necesario para vivir. SIN: pobre


Balbordo:

orixe onomatopeica
Ruído de voces que produce confusión. Ruído intenso producido pola tempestade, o vento, o trono ou outros elementos da natureza. SIN: alboroto, algarabía, algarada, algareo, barullo, bulicio, rebumbio, bruído.


Bardallas
orixe onomatopeica

Persoa que fala moito e desatinadamente.



Esbardallar
:
"bardallas"
Desfacer unha morea de algo que está amontoado Falar sen reparo dicindo necidades SIN: baballar, baduar


Esmoleiro

esmola (lat. ele(e) mosyna)

1 adx Que dá esmola. Tm s.
2 adx Que pide esmola. Tm s.
3 s DER Encargado de distribuír ou de administrar as esmolas dos príncipes, nobres, prelados, mosteiros e corporacións.

SIN: mendigo.

miércoles, 26 de agosto de 2009

PARA QUE SERVE O GALEGO?



Este video collino do blog http://www.blogoteca.com/acutareiradalaracha/index.php

lunes, 24 de agosto de 2009

Recompilación das palabras do día - II

Folgar

Provén latín tardio "follicare" "soprar, respirar, con base na idea do camiñante que se detén para recobrar o alento ao final dunha costa.
Estar ocioso ou sen realizar ningún traballo. Pasar o tempo divertíndose. Estar sen traballar a terra un ano ou máis tempo. Alegrarse unha persoa por algún acontecemento (folgarse).
Pero se folgar é descansar, cando o repouso é habitual, o que o goza convértese en folgazán/lacazán/calaceiro/lorán/loubán/preguiceiro.
En cambio, se falamos de medidas sindicais de paralización de tarefas, os que as levan a cabo son folguistas.
As persoas que, cando os seus compañeiros se declaran en folga, continua a traballar ou substitúa a unha persoa en folga son os crebafolgas.


Rascar:

lat. rasicāre

1 Fretar unha parte do corpo cando proe coas uñas ou contra algo.
2 Fretar coas uñas a pel ou outra parte do corpo de alguén.
3 Levantar a capa que cobre unha superficie pasando sobre ela algo afiado.
4 verbo pronominal: Fretarse coas uñas a pel.

SIN: cofar, rañar, cofarse, rañarse.



Sofraxe

Do latín suffrigene.
Parte do corpo posterior dos xeonllos


Tirarrollas
:

De tirar + rolla (latín : rotula ‘rodiña’).
Instrumento para extraer os tapóns de cortiza das botellas


Porca
:
Do lat. porca ‘peza con cavidade roscada’.
Peza cilíndrica ou prismática con cavidade roscada que se adapta a un parafuso.


, subst. masc.
Do lat. nōdu.
Conexión, enlace, lazo, ligadura, ligazón, vínculo.
Punto en que concorren dúas ou máis pezas dunha armadura.


Randeeira
: subst. fem.
De randear latín vulgar
Estrutura que consta dun asento suspendido sobre dúas cordas ou cadeas penduradas dunha barra horizontal, que se emprega para moverse cara adiante e cara atrás.
Sin.: Acaneadoiro, arrandeadoiro, balancín, bambán, bimbastro, carrandiola, carriola, dindán, rándea, xinxín, randeadoiro.


Bigornia

subst. fem. Lat. bicornia, do adx. bicornis, -e (bis +cornum , sing. de cornia, ‘de dous brazos’).
Zafra pequena de aceiro ou ferro, provista dunha longa barra que permite fixala e con dúas puntas laterais opostas, que facilita traballos como bater e modelar os metais.


Pneumático

(Do lat. pneumaticus, e este do gr. πνευματικός, relativo ao aire).
1. adx. Que funciona con aire ou outro gas. Martelo pneumático
2. m. Peza de caucho con cámara de aire ou sen ela, que se monta sobre a lamia dunha roda.
3. f. Fís. Estudo dos gases.


Pseudónimo

Usar un nome diferente do propio é, dalgún xeito, mentir. O termo pseudónimo formouse a partir do grego pseudés 'mentireiro', 'falso' e de onoma 'nome', este tamén achado en onomástico, homónimo e anónimo, entre moitos outros vocábulos da nosa lingua.



Laso -a
adx.

1. Que está nunha situación de descanso, que está libre de tensións. 2. fig. Que é menos estrito ou rigoroso do que debía ser. 3. Sen ondas nin rizos [cabelo]. SIN. liso.
Os romanos empregaban o adxectivo laxus para cualificar algo que fose grande, extenso, amplo, frouxo ou solto. Laxus provén de liquor, liquoris (co cambio do i por un a, chamado apofonía, moi frecuente no latín) que significaba 'líquido', un estado da materia indubidablemente máis relaxado que o sólido.
De aí formouse o verbo relaxare, co sentido de 'relaxar', 'afrouxar', 'soltar'. Relaxare arcum (desarmar a corda dun arco), relaxare alvus (descargar o ventre), de onde provén laxante; relaxare tristem vultum (afrouxar o aspecto tenso, para darlle unha expresión tranquila ou relaxada).
Ademais de líquido, de liquor deriva licor, entre moitas outras palabras. En economía e finanzas, liquidez é a propiedade dun ben de ser facilmente convertible en diñeiro e, por extensión, aplícase tamén os activos en efectivo, tales como papel moeda, depósitos bancarios e os títulos ben cualificados.


Recordar

Os antigos crían que os sentimentos residían no corazón. Para Aristóteles, o corazón era o órgano fundamental do organismo humano, e o cerebro, apenas un mero coadxuvante. Nesa época críase que a memoria estaba aloxada no corazón; de aí que os romanos empregaran a palabra recordari, derivada de cor 'corazón', que chegou a nosa lingua como recordar.
No portugués "de cor" loc. adv. saber una cosa de memoria.
Cando dúas persoas se poñen de acordo, digamos que concordan ou que acordan, no que o corazón xa está presente outra vez (do latín vulgar accordare). E se non se poñen de acordo, dicimos que discordan
Acordar significa tamén 'espertar, volver en si despois do sono'.


Petulancia

No dicionario defínese "petulancia" como unha actitude "dunha persoa frívola e esaxerada presunción" vén do latín "petulantia".
O vocábulo latino provén do verbo petere (ir a algún lugar), pero co senso de facelo en forma agresiva, incluso insolente. Tamén tiña outros sentidos, como o de 'atacar', 'ferir', 'demandar a alguén' ante os tribunais e o de 'elevarse'. Ovidio dicía petere astra (elevarse ata os astros) e Plinio, máis modesto, petere palmi altitudinem (elevarse a un palmo de altura). Cicerón, pola súa parte, ao referirse a unha loita no Coliseo dicía gladiatores petendo vehementem (os gladiadores atacándose con vehemencia).

A partir deste verbo, formouse o adxectivo petulans, que se aplicaba á persoa agresiva, sempre disposta a atacar, e tamén ao suxeito insolente ou mesmamente irreverente e a petulantia, arriba mencionada, ao comportamento dos petulans. En certo momento, formáronse así mesmo os corpos militares de petulantis, que eran batallóns auxiliares das lexións romanas.
Sinónimos: atrevemento, descaro, fachenda, insolencia, ousadía, presunción, vaidade.



Atletismo

Na antiga Grecia, os loitadores chamábanse athletés, unha palabra formada a partir do verbo athlein "loitar", "combater", "esforzarse", do cal proviña tamén o nome que os gregos daban á propia competición, athlos, e aos premios que se outorgaban nos combates, athlon, palabra da cal o fabricante dos modernos procesadores Athlon tomou o nome para o seu produto. Athletés pasou ao latín coa forma athleta e, entre os séculos XIV e XV, usouse para formar a palabra atleta. Con todo, atletismo e os seus equivalentes só aparecen a fins do século XIX, co comezo dos I Xogos Olímpicos da era moderna, en 1896. Athlon atópase tamén nas voces gregas penthatlón, conxunto de cinco (penta) competicións atléticas diferentes: 200 e 1500 m lisos, salto longo e lanzamento de disco e de xavelina; en dekathlon, conxunto de dez (deka) competicións: 100 m lisos, salto longo, lanzamento de peso, salto alto, 400 m lisos, 110 m con valos, lanzamento de disco, salto con garrocha (ou pértega), lanzamento de xavelina e 1500 m lisos; e en heptathlón, conxunto de sete (hepta) competicións para mulleres: 100 m con valos, salto alto, lanzamento de peso, 200 e 800 m lisos, salto longo e lanzamento de xavelina. Estas palabras gregas foron adoptadas como pentatlón, decatlón e heptatlón.



Abrollo
ou cardo estrelado
Trátase dunha planta silvestre cuxo froito ten forma esférica e está armado con fortes púas que adoitan magoar os pés dos campesiños que camiñan descalzos polo campo.
Na Antigüidade, usar calzado era un luxo que só podían darse os ricos ou os que, polo menos, gozaban dalgunha folgura financeira. Isto é verdade aínda hoxe en moitos países, onde as enfermidades que se transmiten por feridas abertas nos pés son comúns nas zonas rurais.
No Imperio Romano, os campesiños que vivían en zonas nas que abundaban os abrollos recibían a advertencia 'aperi oculos' (abre os ollos), quizais non tanto por preocupación pola saúde dos labregos como por temor dos propietarios rurais de verse privados de man de obra barata.
Co tempo, o galego abreviou a advertencia de 'aperi oculos' "abre-ollos" a unha máis simple "abrollo".



Malaria

En 1898 o patólogo inglés Ronald Ross descubriu que a malaria era causada ao ser humano polas picaduras do mosquito anófeles, mediante as cales se inocula no organismo un dos tres tipos de protozoario que ocasionan a doenza: o Plasmodio vivax, o malariae e o falciparum. Ata entón, críase que a malaria era transmitida polo aire, como explica o seu nome, que deriva da locución italiana mal aria (mal aire). O outro nome da enfermidade, paludismo, provén do latín palus (lagoa, estanque, pantano), pois críase que era o aire deses lugares o que causaba o mal, e non os mosquitos que proliferan nas augas estancadas. Palus deu orixe tamén ao nome do porto de Palos de la Frontera, situado nas marismas onubenses, de onde Cristóbal Colón partiu en 1492.

viernes, 21 de agosto de 2009

Recompilación das palabras do día - I

Estas son as "Palabras do día" que fun pondo no blog ata o día 2-03-09

->Política


A palabra política é a denominación da arte de exercer o poder público, de gobernar ou de ocuparse dos asuntos públicos en xeral. Nos réximes democráticos, chámase así á actividade dos cidadáns que se ocupan dos asuntos públicos co seu voto ou coa súa militancia.

A palabra orixinouse nos tempos en que os gregos estaban organizados en cidades-estado chamadas polis, nome do cal deriváronse palabras como politiké (política en xeral) e politikós (dos cidadáns, pertencente aos cidadáns), que se estenderon ao latín politicus e chegaron ás linguas europeas modernas a través do francés politique, que en 1265 xa era definida nese idioma como 'ciencia do goberno dos Estados'.

->Esquerdo, da
.
(Do eusk. ezkerra, esquerda).

1. adx. Dito dunha parte do corpo humano: Que está situada no lado do corazón.
2. adx. Que está situado no mesmo lado que o corazón do observador.
3. adx. Que cae cara á parte esquerda dun obxecto. O xardín que hai á beira esquerda da casa
4. adx. Ás cousas que se moven, dise do que hai na súa parte esquerda ou de canto cae cara a ela, considerado no sentido da súa marcha ou avance. O faro esquerdo do autobús. A beira esquerda do río
5. adx. zurdo.
6. adx. Dito dunha cabalería: Que por mala formación saca os pés ou mans cara a fóra e mete os xeonllos cara a dentro.
7. adx. torto
8. f. man esquerda.
9. f. Dirección correspondente á beira esquerda. Torce á esquerda
10. (Pola posición que ocupaban os compoñentes nas asembleas da Revolución francesa). f. Nas asembleas parlamentarias, conxunto dos representantes dos partidos non conservadores nin centristas.
11. f. Conxunto de persoas que profesan ideas reformistas ou, en xeral, non conservadoras.
->Porco.
(Do lat. porcus).
1. m. porco ( mamífero paquidermo).
"marrán" ou "marrau" ( forma ourensá).
"cocho", zona norte da provincia de Lugo.
"quiro", "quino", "quiño": forma que se emprega para chamalos.
"reco", "rengo", "renllo": usada pola zona oriental de Galiza.
"bácoro", "chino", "rancho": outras formas, quizais menos usadas.

->Corrupción.
(Do lat. corrupto-nis).
Acción e efecto de corromper.
Alteración ou vicio nun libro ou escrito.
Vicio ou abuso introducido nas cousas non materiais. Corrupción de costumes, de voces.
Der. Nas organizacións, especialmente nas públicas, práctica consistente na utilización das funcións e medios daquelas en proveito, económico ou doutra índole, dos seus xestores.

->Xuíz.

(Do lat. iudex-cis).
1. Persoa que ten autoridade e potestade para xulgar e sentenciar.
2. Membro dun xurado ou tribunal.
3. Persoa nomeada para resolver unha dúbida.
4. En época bíblica, maxistrado supremo do pobo de Israel.

->Abnegación.
(Do lat. abnegatio -nis).
Sacrificio que alguén fai da súa vontade, dos seus afectos ou dos seus intereses, xeralmente por motivos relixiosos ou por altruísmo.

->Alienación

O adxectivo latino alius, -a, -ud significa 'outro', 'diferente', 'adversario' e tamén 'perturbación, delirio'. No dereito romano, chamouse alienatio, -onis a transmisión do dereito de propiedade, a venda dunha propiedade, pero tamén un desentendimiento con outra persoa: "Tua a me alienatio" dicía Cicerón para significar 'o teu desentendemento comigo'.
Na socioloxía contemporánea, alienación é unha forma de adaptación, aceptación, separación e enaxenamento que se vincula coa manipulación social, a aniquilación cultural, a dominación política e a opresión da persoa ou grupo alienado. Tamén se entende como alienación a transformación, na mente dos individuos, de fenómenos e relacións, que son percibidos como algo diferente do que son en realidade.
Trátase dun proceso mediante o cal un individuo ou unha colectividade transforman a súa conciencia ata facela contraditoria co que debía esperarse da súa condición' e tamén un 'estado de ánimo (...) en que o individuo se sente alleo ao seu traballo ou á súa vida auténtica'. Entre as acepcións actuais inclúese tamén a antiga denotación latina de 'delirio': 'termo que comprende todos os trastornos intelectuais, tanto os temporais ou accidentais como os permanentes'.

->Ablación.

(Do lat. ablatio -nis).
1. f. Acción e efecto de cortar, separar, quitar.
2. f. Der. Sacrificio ou menoscabo dun dereito.
3. f. Med. Separación ou extirpación de calquera parte do corpo.
1. f.Xeogr. Arrastre de materiais da cortiza terrestre efectuado polos ríos, os ventos, as ondas, etc.
1. f. Xeogr. Perda de xeo no final dun glaciar.

->Abdución.

(Do lat. abductio -nis, separación).
1. f. Movemento polo cal un membro ou outro órgano afástase do plano medio que divide imaxinariamente o corpo en dúas partes simétricas. Abdución do brazo, do ollo.
2. f. Suposto rapto de seres humanos, levado a cabo por criaturas extraterrestres, con obxecto de sometelos a experimentos diversos no interior das súas naves espaciais.
3. f. Fil. Siloxismo cuxa premisa maior é evidente e a menor menos evidente ou só probable.

->Opio

Os gregos chamaron opion, diminutivo de opós (mollo vexetal), ao mollo das adormideiras, cuxo poder hipnótico e euforizante xa coñecían hai seis mil anos os sumerios, que chamaban á adormideira 'planta da alegría'. Este nome aparece documentado en latín por Plinio como opium, co mesmo significado, no século I de nosa era.
Homero describe na Odisea os efectos desta planta moi coñecida na Grecia clásica, aínda que o seu uso, curiosamente, non se estendeu ao resto de Europa a partir dos gregos, senón dos árabes. Estes recollían o opio en Exipto, onde era usado amplamente en medicamentos, e levábano para vendelo tanto en Oriente como en Occidente: foron así os primeiros narcotraficantes nun tempo en que esa profesión estaba menos desprestixiada, aínda que en compensación, rendía gañancias moito menores que as hoxe.
O opio ten un sinónimo que é pouco coñecido é o anfión
Ata o século XIX, a venda desta droga era libre, pois estaba rodeada por unha aura de substancia benéfica que aliviaba dores e sufrimentos.
Os adversarios do filósofo comunista alemán Karl Marx (1818-1883) recordan con frecuencia que era un 'inimigo da relixión' con base nunha suposta frase súa na que afirmaba que a relixión era 'o opio do pobo'. En realidade, o fundador do comunismo quixo dicir que a relixión servía como alivio ao sufrimento dos pobres, como vemos na cita completa:
«A relixión é o suspiro do oprimido, o corazón dun mundo insensible, a alma de situacións desalmadas. É o opio do pobo». (Karl Marx. Collected papers [1844]).
Esta droga chámase oppio en italiano; opium, en francés e inglés; e opium en alemán.

->Xeografía

As palabras que empezan con xeo- proveñen en última instancia da raíz prehistórica indoeuropea xe- (terra), que deu lugar en grego a Gaya ou Xea, que na mitoloxía olímpica era a Nai Terra, filla de Caos. En homenaxe á deusa, o seu nome converteuse en prefixo en varias linguas para denominar as ciencias que estudan o planeta. Así, xeografía formouse co nome de Xea e o elemento compositivo -grafía, que significa 'descrición'. Así, pois, esa disciplina abócase á 'descrición da Terra'.
Analogamente, mediante o uso de Xea e o elemento compositivo -loxía, que significa tratado, estudo ou ciencia, fórmase o nome da xeoloxía.
Pero o nome da antiga divindade helénica, nai de Urano, está presente noutras palabras da nosa lingua e de moitas outras, tales como xeodesia, derivada da voz grega xeodaisía, formada por Gaya e o vocábulo grego daieim (partir, dividir), que dá nome a 'a ciencia que determina a forma e magnitude do globo terrestre'. A xeometría foi orixinalmente a ciencia que se dedicaba a medir a terra e partes dela, aínda que actualmente é "o estudo das propiedades das figuras no plano e no espazo".
En Astronomía, apoxeo é o punto da órbita da Terra máis afastado do Sol, do grego apóxeios (que vén da Terra), formado co prefixo apo-, que indica afastamento. En sentido figurado, utilízase hoxe como 'punto culminante dun proceso'. Perixeo, do grego perixeios, é "o punto máis próximo á Terra da órbita dun astro ou un satélite artificial".

->Dilema

Expresa un punto de decisión, onde hai que elixir entre dúas cousas. Vén do grego dilemma formada de dis: dúas e lemma: tema, premisa

->Parasito
(en galego é unha palabra grave, é dicir, no leva til)
Biol. Que se alimenta de substancias que tira doutro ser vivo ó que ocasiona un prexuízo máis ou menos grave [ser vivo]. Persoa que vive ociosa e á conta dos demais. Os parasitos da sociedade.
Na antiga Grecia, en cambio, os parasitos eran os altos funcionarios encargados de verificar a colleita de trigo e a preparación do pan, así como os banquetes en homenaxe aos deuses. Máis tarde estendeuse a toda clase de hóspede e aos invitados a festas ou banquetes, polo seu sentido etimolóxico de comensal. En efecto, a palabra grega estaba composta polo prefixo para- (á beira de) e sitos (trigo, pan, comida).

->Oriental

Para os latinos, o verbo orior, orieris significaba 'nacer' e aplicábase tanto a persoas como a animais ou cousas, segundo o uso que lle daban Cicerón e Ovidio. Horacio foi quen empregou este verbo para referirse á saída do sol, vista como un nacemento.
O participio presente deste verbo oriens, orientis (nacer, nacente) foi utilizado para denominar a rexión pouco coñecida situada ao leste, por estar ao lado de onde sae o sol.
Plinio chamou oriens hibernus e oriens aestivus ao comezo do inverno e do verán, respectivamente. Horacio chegou a usar o adxectivo oriental para referirse ao punto cardinal Leste, pero foi só algúns séculos máis tarde que Xustiniano acuñou o vocábulo orientalis para referirse aos países asiáticos.
Actualmente utilízanse as expresións 'Medio Oriente' ou 'Próximo Oriente' para denominar a rexión de Asia Menor, onde están situados Israel, a Nación palestina, o Líbano, Siria e Xordania.
Un caso curioso é o do Uruguai, que ata 1828 foi parte da Arxentina baixo o nome de Provincia Oriental. Ao tornarse independente, adoptou o nome de República Oriental do Uruguai, por estar ao leste do río Uruguai e os seus habitantes son chamados uruguaios ou 'orientais'

->Indíxena

É un cultismo tomado do latín "indigena", que significaba 'de alí' e, por extensión, 'primitivo habitante dun lugar, nativo. Este termo está composto de indi- (unha variante do prefixo latino in-) e a raíz indoeuropea xen- 'parir', 'dar a luz', que tamén está presente en moitas palabras da nosa lingua, como 'procrear', 'xene', 'xenealoxía' e outras.
Sinónimos: aborixe, nativo, natural

->Pértega

O salto con pértega ou salto con pica é unha proba do atletismo moderno incorporada aos Xogos Olímpicos que consiste en saltar por riba dunha barra transversal situada a unha altura de entre cinco e seis metros, con axuda dunha pértega flexible de entre catro e cinco metros de lonxitude.

Ata os anos sesenta, a pértega era de cana de bambú ou de metal lixeiro, pero actualmente faise con fibra de vidro e carbono.
A marca olímpica de salto con pértega é actualmente de 5 m 95 cm, pero en competicións non olímpicas alcanzáronse ata 6 m 15 cm. A proba foi incluída nas disciplinas olímpicas masculinas desde os primeiros xogos modernos, en 1896, e como feminina, en Sydney 2000.
A palabra provén do latín pertica 'vara longa' A palabra latina tamén deu lugar a percha, ou colgadeiro de roupa e chapeus.

->Afrodisíaco

Este substantivo aplícase ás sustancias que teñen a propiedade de estimular o apetito sexual.
Os gregos xa coñecían o efecto dalgunhas herbas como estimulantes sexuais e facían con elas infusións, que chamaron a"phrodisiakós".O vocábulo xurdiu do nome da divindade Afrodita.
Segundo outra tradición, Afrodita era filla de Urano, cuxos órganos sexuais, extirpados por Cronos, caeron ao mar e procrearon á deusa, que por iso se chamou nacida das ondas.
En Roma, Afrodita foi identificada coa antiga divindade latina Venus, da cal pretendía descender a familia ou gens Iulia, á que pertenceu Xulio César.

->Gaita

Segundo a RAG é un instrumento musical de vento que consta dun fol, que se enche soprando, e de varios tubos de madeira por onde sae o aire ao premer o fol entre o brazo e o costado
A gaita é un dos instrumentos musicais máis antigos, e foi descrita, con diversos nomes, por gregos, romanos e pobos xermánicos.
Feita de pel de cabra, os romanos identificábana cun odre/ pelello e chamábana utriculus (odreciño); Suetonio narra que Nerón ofreceuse en certa ocasión a "tocador de odreciño", como castigo por non vencer nun torneo sobre poesía.
Os invasores xermánicos, que conquistaron a Península Ibérica no século VI da nosa era, levaron a gaita, que chamaban gaits, palabra que na súa lingua significaba cabra. Este nome mantívose noutras linguas, como "gayda" en serbocroata e "gainda" en húngaro.
Nalgunhas rexións de España prefírese o termo latino cornamusa, empregado tamén en Francia (cornemuse).

->Prestixio:

Segundo o dicionario da RAG é:

Boa reputación social que acompaña a unha actividade ou ben á persoa ou entidade que desempeña un labor considerado de calidade.

O prestixio de algunhas persoas parece estar máis de acordo co sentido etimolóxico desta palabra que co significado que lle damos hoxe.
En efecto, prestixio provén do latín praestigium, que se refiere a charlatanería, impostura. Praestigiosus, engañador.
A palabra latina estaba formada polo prefixo prae- "diante", e o verbo stringere "apertar con forza", coa idea de apertar os ollos, como se fai cunha venda, para deixar cega a unha persoa. O termo usouse con este sentido ata o século XVIII, cando en francés se lle empezou a dar a "prestige" o significado de "renome, ascendiente, influencia", e a afrancesada corte española daquela época trasladou este significado á lingua castelá, a lingua galega e a portuguesa.

->Froallar: Caer chuvia moi miúda.Onte estivo froallando todo o día.

Sinónimos: babuñar, babuxar, barbañar, barbuñar, barbuzar, barrallar, barrazar, barrufar, barruñar, barruzar, brecar, chuviñar, chuviscar, lapiñar, marmallar, marmañar, orballar, patiñar, poallar, zarzallar.


jueves, 20 de agosto de 2009

terreos/leiras/hortas/predios

"Terreo" empregarémolo como extensión de terra que se emprega para determinados fins (cultivar, construír, etc).
"Leira" é a terra de labradío, a porción de terreo cultivado.
"Hortas" son terreos de pouca extensión, xeralmente moi próximas á casa, dedicado ao cultivo de legumes, hortalizas e árbores froiteiras.
"Predio" para referirnos a calquera propiedade, tanto rural como urbana.

martes, 18 de agosto de 2009

A palabra do día

Poxar:
lat v *podiāre

1 v t Vender algo nunha poxa.
2 v i Ofrecer unha cantidade superior á anterior da poxa para obter o produto.

viernes, 14 de agosto de 2009

gran/grande, san/santo



Debemos empregar "gran" cando a continuación temos un substantivo que comeza por consoante e "grande" nos demais casos. "San" débese empregar diante dos nomes propios que comezan por consoante (San Bieito), mentres que "santo" debémolo empregar diante dos nomes que comezan por vogal (Santa Ana).

lunes, 10 de agosto de 2009

A palabra do día

Baralla:

1 f XOGO Conxunto de naipes que se utilizan para varios xogos. Colle a baralla, que xogamos unha brisca.
2 f Discusión entre varias persoas. Liorta entre varias persoas. Meteuse na baralla e chegou todo esfarrapado.
SIN. lea, rifa.



viernes, 7 de agosto de 2009

Dúbidas léxicas:

Almohadilla*:
O termo galego para a "tecla almohadilla" é "pulsador cadrado".


Accésits*
:
A palabra latina "accésit" considérase invariable en canto ao número. Así débese poñer: o accésit, os accésit.


Acuse de recibo*:
En galego debemos utilizar a forma "xustificante de recepción"

miércoles, 5 de agosto de 2009

Dúbidas sobre o léxico

Os sufixos -aría/-ería:
A normativa do galego, aprobada no 2003 dá como preferenciais as formas rematadas en -aría, se ben as rematadas en -ería non son consideradas incorrectas. De todos os xeitos hai unha serie de palabras que rematan sempre en -ería: batería, bixutería, coquetería, disentería, galantería, isomería, leprosería, mercería, masonería, pedantería.

libraría ou librería, pescadería ou pescadaría ...

lunes, 3 de agosto de 2009

A palabra do día

Morgado -da
lat v *maioricātu"


1 s Fillo maior herdeiro dos bens familiares que pertencen á familia.

2 s p ext Fillo único.

3 s m Patrimonio dunha familia que herda o fillo maior.

4 s m HIST Institución surxida no s XII en Castela que establecía que un determinado número de bens do patrimonio familiar era considerado unha unidade inalienable e outorgaba a totalidade destes ao primoxénito, co fin de evitar o reparto de terras e o consecuente debilitamento das familias máis poderosas. Foi abolido en 1828.

SIN: vinculeiro.